Kerkelijk consumentisme

“De klant is koning” is een vaak gehoorde kreet. Wie zijn producten of diensten aan de man wil brengen, zal zich moeten richten op wat de klant wil. Wie dat niet doet, blijft met z’n spullen zitten. De macht van de consument is de laatste decennia voortdurend toegenomen. ‘Merkentrouw’ bestaat niet meer: als je met de één niet tevreden bent, ga je naar de ander. De overheid heeft de positie van de klant op haar beurt verder versterkt: door afbraak van monopolies en privatisering wordt de concurrentie vergroot, met de bedoeling de kwaliteit van vooral de dienstverlening te verbeteren. De neveneffecten van dit proces worden steeds duidelijker en roepen de vraag op of we met dit proces wel op de goede weg zijn.

De versterkte macht van de klant heeft ook bijgedragen tot zijn mentaliteitsverandering. Hij is steeds veeleisender geworden, op het extreme af. En dat strekt zich niet maar uit tot de winkel en de dienstverlening maar ook tot de politiek. De partij die met mooie beloften veel zetels wint is die zomaar weer kwijt wanneer ze niet levert wat ze heeft beloofd.

Deze mentaliteit gaat aan de kerk niet voorbij. Gelovigen zijn net gewone mensen, dus erg vreemd is dat niet. De gevolgen daarvan worden steeds meer zichtbaar, maar vooralsnog lijkt dat niet tot een brede bezinning te leiden.

Dat consumentisme komt bijvoorbeeld tot uiting in de manier waarop tegen de kerk wordt aangekeken. Het Reformatorisch Dagblad interviewde Ed Anker, tot voor kort lid van de Tweede Kamer voor de ChristenUnie. Daarin komt ook zijn kerklidmaatschap aan de orde. In Zaanstad was hij lid van de Gereformeerde Kerk (vrijgemaakt), maar na zijn verhuizing naar Den Haag zijn hij en zijn vrouw op zoek gegaan naar een gemeente die bij hen paste. Ze kwamen bij een evangelische gemeente uit. Deze houding lijkt typerend te zijn voor de manier waarop velen tegenwoordig met het kerklidmaatschap omgaan.

Je kunt het ook lezen wanneer een jong stel, dat tot verschillende kerken behoort, gaat trouwen. Samen gaan ze op zoek naar een kerk die bij hen past. Het kan zelfs zover komen dat leden van een gereformeerde kerk, die zich elders vestigen, maar in de nieuwe gemeente naar hun mening niet hartelijk genoeg ontvangen worden, hun boeltje pakken en zich bij de ‘concurrentie’ melden. De klant is koning, tenslotte.

Nu is zo’n houding niet nieuw. Het onderwerp ‘de kerk’ is al heel lang controversieel. Ook in het kerkelijk conflict binnen de GKV in de jaren ’60 van de vorige eeuw, dat uiteindelijk tot het ontstaan van de Nederlands Gereformeerde Kerk leidde, speelde dit een belangrijke rol. Toch is er wat veranderd.

Wat lange tijd een onderstroom binnen de Gereformeerde Kerken was lijkt nu de hoofdstroom te zijn geworden. Het kerklidmaatschap wordt door steeds meer kerkleden als een kwestie van persoonlijke keuze beschouwd. En dat wordt niet meer unaniem door kerkenraden en vanaf de kansel weerlegd. Als Zondag 21 van de Heidelbergse Catechismus aan de orde is, wordt te vaak om de hete brei heengedraaid. En wie de discussies over de relatie tussen de Gereformeerde Kerken (vrijgemaakt) en de Nederlands Gereformeerde Kerk volgt, krijgt de indruk dat het conflict dat aan de scheiding van deze kerken ten grondslag ligt, achteraf bezien één grote vergissing is geweest.

Het consumentisme doet zich ook op andere gebieden gelden. Hier valt te denken aan de inrichting van de liturgie, waar prof. J. Douma op zijn kortgeleden gelanceerde website ook over schrijft (zie: Kort commentaar). De liturgie lijkt wel een kleurige lappendeken, waarin voor iedereen iets van zijn gading is, behalve dan voor degenen die hechten aan een doordachte en samenhangende liturgie. En als ergens tot uiting komt hoezeer de liturgie verworden is tot een spiegel van persoonlijke voorkeuren zijn het trouwdiensten. Dat het bruidspaar enige invloed heeft op de liturgische vormgeving valt te billijken. Maar enige sturing van kerkenraadszijde zou toch wel gewenst zijn. Het is moeilijk te vatten dat een bruidspaar er wel aan hecht zijn huwelijk in de Gereformeerde Kerk te laten bevestigen, maar tegelijk zich niets gelegen wil laten liggen aan de liturgische afspraken die daar gelden, bijvoorbeeld ten aanzien van de voor kerkelijk gebruik vrijgegeven liederen. Het resultaat is soms een dienst waarin de helft van de liederen geheel vreemd is aan wat een gereformeerde liturgie mag heten.

Ook in de manier waarop de kerk naar buiten treedt speelt het marktdenken een niet geringe rol. Men wringt zich soms in allerlei bochten om de buitenstaander te behagen. Men moet dan wel eerst weten wat de buitenstaander behaagt. En daarbij is het probleem dat de buitenstaander niet bestaat. Er is geen sprake meer van een dominante cultuur; we leven in een landschap van subculturen. Wat buitenstaanders eventueel in een kerk zoeken is nauwelijks te definiëren. Bovendien, zoals al opgemerkt, is de consument grillig: wat nu in de mode is kan over twee maanden zomaar weer ‘uit’ zijn.

“Wie met de tijdgeest trouwt is snel weduwnaar”, zegt het spreekwoord. De kerk moet daarom vooral haar zelfstandigheid bewaren. In plaats van in te spelen op de steeds wisselende vraag moet de kerk zich concentreren op het steeds gelijk blijvende aanbod. De vraag van Luther: “Hoe krijg ik een genadig God”, heeft nog niets van zijn betekenis verloren.