Het ambt als knellende band

Eén van de kenmerken van kerken uit de Reformatie is het ambt. Daarin onderscheiden ze zich van ‘vrije’ groepen, zoals die met name in de evangelische beweging te vinden zijn. Het belang dat ze aan het ambt hechten, delen ze met de rooms-katholieke kerk. Het conflict met Rome zat niet in het ambt als zodanig, maar betrof de status die eraan werd toegekend en de hiërarchische ambtelijke structuur van de kerk.

Het ambt staat de laatste tijd nogal ter discussie. Terwijl in de evangelische beweging vaak conflicten optreden rond voorgangers, die zichzelf als zodanig hebben opgeworpen, omdat ze een ‘bediening’ zouden hebben, lijken de kerken van de Reformatie daarvan gevrijwaard te zijn, juist dankzij de ambtelijke structuur. Maar de schandalen in de rooms-katholieke kerk hebben ons er met de neus op gedrukt dat het ambt geen garantie is tegen machtsmisbruik. Wellicht zijn de gevallen van seksueel misbruik in die kerk gerelateerd aan het celibaat, maar het lijdt geen twijfel dat veel misbruik kon plaatsvinden en naderhand werd toegedekt door de status die met het ambt verbonden was.

Misbruik van het ambt bedreigt ook reformatorische kerken. Vooral in bevindelijke kerkgenootschappen hebben ambtsdragers vaak een bijzondere status. Dat brengt grote risico’s mee en het is dan ook niet verwonderlijk dat sommigen bezwijken voor de verleiding over een gemeente te gaan heersen. In dat opzicht lijken die kerken soms wel erg op de door hen zo verfoeide rooms-katholieke kerk.

Over deze aspecten zal ik het nu verder niet hebben. Ik laat hier ook buiten beschouwing dat binnen kerken van de Reformatie een stevige discussie woedt over de vraag of alleen mannen voor de ambten in aanmerking komen of dat deze ook voor vrouwen open staan. Ik heb daarover al diverse malen geschreven en kom daar binnenkort ongetwijfeld op terug. Het gaat mij hier nu om iets anders, dat evenzeer de aandacht verdient.

Het heeft er alle schijn van dat wat door de eeuwen heen als één van de zegeningen van reformatorische kerken is beschouwd, steeds meer als een last wordt ervaren. Die last is tweeërlei, zoals naar voren komt uit enkele recent verschenen artikelen in het Nederlands Dagblad.

In de editie van 26 oktober 2018 vinden we een interview met Daniel Kehanpour en Pieter Jan Kruizinga, twee HBO-studenten die onderzoek hebben gedaan naar het functioneren van jonge predikanten of kerkelijk werkers in de Gereformeerde Kerken (vrijgemaakt) (GKV) en de Christelijke Gereformeerde Kerken (CGK). Het blijkt dat een aantal van de door hen geïnterviewden het ambt als een keurslijf ervaren. Ze worstelen met twijfels en zijn niet altijd overtuigd van alle onderdelen van de geloofsleer. Dat levert veel spanning op, omdat van hen wordt verwacht – in overeenstemming met hun handtekening onder het ondertekeningsformulier – dat ze die leer zullen uitdragen en verdedigen en alles zullen weerleggen, wat die leer weerspreekt. Om die reden is het ook problematisch twijfels bespreekbaar te maken.

De geïnterviewden worden aangeduid als millennials. Daarmee worden mensen bedoeld die tussen 1980 en 2000 zijn geboren. De studenten hebben hun onderzoek tot deze leeftijdsgroep beperkt. Maar de problematiek speelt breder. Enkele jaren geleden deed een predikant van een eerdere generatie al enig stof opwaaien door openlijk te spreken over zijn twijfels en de manier waarop hij daarmee omging.

Nog op een andere manier uit zich de spanning van het ambt. Dat komt tot naar voren in een interview met ds. Gert Zomer in het ND van 29 september 2018. Hij is verbonden aan de GKV van Houten, maar heeft zich – mede om gezondheidsredenen – elders gevestigd; zijn verbintenis met zijn kerk loopt binnenkort af. De titel van het stuk is veelzeggend: “Niet langer gevangen in de kerk”. Ook hij heeft het ambt in toenemende mate als knellend ervaren. “Paulus schrijft dat hij vrij is om te dienen. Ik heb ervaren dat dat belangrijk is: niet gebonden zijn. Terwijl je als predikant met handen en voeten gebonden bent aan de kerk: voor je geld, voor je huis – meestal woon je in een pastorie – en voor je sociale contacten, ben je op je gemeente aangewezen. Bijbelstudie, je kring, alles speelt zich af binnen de gemeente die je dient.”

Niettemin komt uit het interview naar voren dat ook hij twijfels heeft over onderdelen van de geloofsleer en daardoor is zijn geval toch weer gerelateerd aan de uitkomst van het zojuist genoemde onderzoek. Op de vraag wat het probleem is van deelname aan bijbelstudie met gemeenteleden zegt hij: “Als er een lastige vraag op tafel komt, draaien alle hoofden naar de dominee. Die heeft toch de antwoorden? Terwijl een kring daar niet voor bedoeld is. Dat is de plek waar je met elkaar zoekt en worstelt. Ik heb weleens mijn twijfels geuit op een kringavond. Ik zei dat ik niet zo zeker ben van de Dordtse Leerregels, op het punt van Gods ‘besluit tot verwerping’. In die belijdenis staat dat een mens komt tot geloof op grond van Gods verkiezing. Dat betekent dat God besloten heeft om een aantal mensen dat geloof niet te geven. Bij dat zogeheten ‘besluit tot verwerping’ heb ik mijn twijfels gedeeld. Achteraf hoorde ik dat mensen dat niet waardeerden. Er wordt als dominee van je verwacht dat je ‘gewoon meedoet’, maar je voelt constant aan: ik ben niet een van jullie.”

Nu is het gemakkelijk de staf te breken over de hier aangehaalde uitingen van twijfels en spanning. Maar laten we wat voorzichtig zijn en allereerst erkennen dat de positie van ambtsdragers – en dan met name voorgangers – niet eenvoudig is. Iedere gelovige kan met twijfels te maken krijgen. We komen in de bijbel al twijfelaars tegen. Het kunnen heel fundamentele twijfels zijn, zoals aan het bestaan van God, zijn schepping en onderhouding van de wereld of de realiteit van een hemel en een hel. Het kan ook gaan om bepaalde stukken van de geloofsleer, zoals die in de belijdenisgeschriften zijn vastgelegd. En dan zijn er nog allerlei ethische standpunten, die worden beargumenteerd vanuit de Schrift of de belijdenis, maar die aan sterke verandering onderhevig zijn, deels door maatschappelijke ontwikkelingen, maar soms ook door persoonlijke ervaringen.

Als het goed is kan een gemeentelid met vragen en twijfels bij broeders en zusters in de gemeente terecht. En hij kan ook een beroep doen op de ambtsdragers, zijn wijkouderling en zijn predikant. Tenslotte is zielszorg een kerntaak van ambtsdragers, zoals uit de bevestigingsformulieren naar voren komt. Maar waar kan een predikant – om ons tot hem te beperken – zelf terecht? Dat is nogal problematisch. Want het uiten van twijfels aan elementen van de leer of bepaalde ethische overtuigingen heeft overmijdelijk gevolgen voor het ambtelijk functioneren. Hoe kun je mensen die aan je zorgen zijn toevertrouwd, houden bij de leer van de Schrift, wanneer je daarover zelf ernstige twijfels hebt? Een predikant zal er in het algemeen voor kiezen, zijn twijfels binnenboord te houden. “Als ik echt heel eerlijk zou zijn, zou het losbarsten in de gemeente”, hoorden de studenten van geïnterviewden. Maar dat zal een groeiende spanning veroorzaken, die het ambtelijk functioneren steeds moeilijker zal maken.

Hoe kom je daar uit? Twee radicale oplossingen dienen zich aan. De eerste is dat de ambtsdrager zijn ambt neerlegt. Voor een ouderling is dat niet al te ingrijpend; het hoeft zijn functioneren in de gemeente niet negatief te beïnvloeden. Voor een predikant ligt dat uiteraard anders. Zoals Zomer in het interview al opmerkt, een predikant is met handen en voeten aan een gemeente gebonden en dat perkt zijn vrijheid in. Het neerleggen van het ambt heeft vèrgaande consequenties, ook op het persoonlijke en financiële vlak. In dat geval zal de predikant naar een andere werkkring moeten omzien.

De tweede oplossing gaat in een andere richting. Dat is het loslaten van de verwachtingen die met het ambt verbonden zijn. Een predikant hoeft dan niet langer een schriftelijk vastgelegde geloofsleer te verdedigen en kan frank en vrij zijn twijfels – ook als die van fundamentele aard zijn – met zijn gemeente delen. Dat kan ertoe leiden dat de kerk predikanten krijgt die over bijbelse geschiedenissen, inclusief de heilsfeiten, zeggen dat ze wel waar, maar niet echt gebeurd zijn of dat Jezus nooit bestaan heeft. Dat is de praktijk in de PKN.

Dat laatste is uiteraard geen optie voor die kerken uit de Reformatie die belang hechten aan de feitelijke waarheid en het gezag van de Schrift en die de belijdenissen beschouwen als een samenvatting van de leer van de apostelen en profeten. Het neerleggen van het ambt kan dan de uiterste consequentie zijn, wanneer een predikant niet meer in staat is met overtuiging de leer van de kerk uit te dragen. Maar je zou wensen dat er een structuur zou worden ontwikkeld, waarin het predikanten mogelijk gemaakt wordt in een beschermde omgeving zielszorg te ontvangen. Want ook predikanten hebben pastorale zorg nodig en we moeten zo eerlijk zijn te erkennen dat die in de eigen gemeente meestal niet geboden kan worden. Dat geldt zeker bij twijfels aan (onderdelen van) de leer van de Schrift.

Voorwaarde is natuurlijk wel dat dat men z’n twijfels als problematisch ervaart. Het valt niet uit te sluiten dat juist deze ervaring aan slijtage onderhevig is. Twijfel kan iedereen overvallen, ook predikanten. Maar wanneer men daarvoor ruimte vraagt, verwacht of zelfs opeist, of wanneer men die twijfels gaat koesteren, hebben we als kerken een levensgroot probleem. Het hoeft ons overigens niet te verwonderen. Want we leven in een tijd van individualisme, waarin de idee van een algemeen aanvaarde en onbetwijfelde waarheid niet op veel applaus mag rekenen. Het is geen wonder dat ambtsdragers zoiets als een ondertekeningsformulier als een knellende band ervaren.

Dat blijkt ook uit de artikelen waarnaar ik verwees. De millennials laten hun eigen overtuigingen zwaar wegen. Eén van de conclusies van de twee studenten is dat ze “eroverheen zijn dat de orthodoxe kern van hun geloof een voorwaarde is voor hun werk. (…) De gesprekken waren vooral realistisch. We spraken echt geen Klaas Hendrikse-achtige personen, die het bestaan van God ontkennen. Maar er zitten gradaties in wat iemand wel of niet gelooft. Dat is voor een nieuwe generatie ook minder een probleem, zoals deze generatie haar geloof ook niet tegenover de wetenschap zet. De houding is eerder: ik weet het niet precies, en daar heb ik vrede mee.” Maar in feite komt uit het interview met Zomer hetzelfde naar voren. “Ik ben iemand die graag buiten de lijntjes kleurt, die zich afvraagt hoe we loskomen van vastgeroeste gedachtegangen.” Dat laatste kan natuurlijk heel gezond zijn: Jezus zelf geeft, bijvoorbeeld in de bergrede, daarvan een welsprekend voorbeeld. Maar wanneer een predikant daartoe ook rekent dat hij kanttekeningen bij onderdelen van de geloofsleer mag plaatsen, wordt het een ander verhaal.

Buiten de lijntjes kleuren is niet per definitie een goede eigenschap. Het kan ook betekenen dat men voor zichzelf een vrijheid claimt die pastoraal niet verantwoord is. Zomer suggereert dan dat predikanten wellicht in algemene dienst kunnen werken, zonder aan een gemeente verbonden te zijn. Of de voorbeelden die hij noemt, hout snijden, weet ik niet, want ik ken de regelingen niet die in die gevallen getroffen zijn. De regel is dat predikanten, ook wanneer ze niet in een bepaalde gemeente werken maar bijvoorbeeld in de gevangenis of in een verpleeghuis, toch aan een gemeente verbonden zijn en daarmee onderworpen aan opzicht en tucht van een kerkenraad. Dat moet ook zo blijven.

De ambtelijke structuur van reformatorische kerken is altijd beschouwd als een bescherming tegen theologische vrijbuiterij, waarbij elke predikant de vrijheid heeft ideeën en ideetjes, rijp en groen, op de gemeente los te laten. Juist uit pastorale overwegingen wordt de vrijheid van ambtsdragers ingeperkt. Onbeperkte vrijheid leidt er uiteindelijk toe dat de gemeente verward en verweesd achterblijft.

In een kerk die zich wil binden aan de gezonde leer van de Schrift, is er geen ruimte voor vrije vogels. De voorgangers die het ambt als een knellende band ervaren, zullen eerst met zichzelf in het reine moeten komen. Ze moeten voor ogen houden dat het om de kudde gaat die aan hun zorg is toevertrouwd. Haar welbevinden weegt zwaarder dan de vraag of zij hun ei wel kwijt kunnen.