Eigen verantwoordelijkheid

Er waart een epidemie rond in Nederland. Dat wil zeggen, in dat gedeelte van Nederland dat als de biblebelt wordt aangeduid. Veel ouders uit de zogenaamde bevindelijke hoek besluiten hun kinderen niet te laten inenten tegen allerlei ziekten. In dit geval heeft dat geleid tot een uitbraak van de mazelen, waardoor kinderen in de eerste jaren van hun leven kunnen worden getroffen. Het zou overdreven zijn te beweren dat het hele land daardoor in rep en roer is. Dat heeft veel te maken met het feit dat de mazelen een relatief onschuldige ziekte is. Weliswaar kan het tot ernstige kwalen en zelfs tot de dood leiden, maar dat gebeurt alleen bij hoge uitzondering. Was hier sprake geweest van een uitbraak van polio, dan waren de reacties ongetwijfeld anders geweest en zou de roep om vaccinatiedwang sterker hebben geklonken.

Niettemin heeft ook deze epidemie aanleiding gegeven tot reacties in de media en in de politiek. Bij sommige van die reacties wrijf je je de ogen uit. Het is op z’n minst opvallend dat politici van liberale snit die er herhaaldelijk blijk van hebben gegeven dat ze geen enkele affiniteit met het christelijk geloof hebben, menen te weten wat Gods wil in dezen is. Hun geloof in de absolute scheiding van kerk en staat – door henzelf vaak, bewust of door onwetendheid, verward met een scheiding tussen geloof en politiek – hebben ze daarbij even op sterk water gezet.

Zelfs de minister-president voelde zich geroepen een theologische duit in het zakje te doen. Van iemand die al eerder liet blijken dat hij zich als gelovige beschouwt is dat wellicht te begrijpen. Wel blijft dan de vraag waarom hij uitgerekend bij deze aangelegenheid meende te moeten verwijzen naar wat hij als Gods bedoelingen ziet. Waarom blijft het dan oorverdovend stil, wanneer het gaat om het overheidsbeleid ten aanzien van straftoepassing, de wijze waarop in Nederland asielzoekers en vluchtelingen worden behandeld of de manier waarop met natuur en milieu wordt omgegaan? En dan zwijgen we nog maar over allerlei andere ethische zaken waarin de christelijke politiek stuit op de onwil en het vaak volstrekte onbegrip van de seculiere meerderheid.

Het is niet verwonderlijk dat de leidslieden van kerken uit de bevindelijke hoek van deze oproepen en theologische betogen niet onder de indruk zijn. In hun kring is in ieder geval langer en dieper nagedacht over de vragen die hier aan de orde zijn dan door de genoemde liberale politici. Het gebrek aan begrip van en welwillendheid voor dit deel van de Nederlandse natie maakt de ontvankelijkheid niet groter.

Dat betekent niet dat hun reactie geen vragen oproept. Dat geldt vooral voor de verontwaardiging ten aanzien van de oproep van politici aan predikanten hun gemeenteleden aan te sporen hun kinderen te laten inenten. In reactie daarop onderstreepten verschillende predikanten de eigen verantwoordelijkheid van ouders. Dat wekt enige verwondering. Eigen verantwoordelijkheid staat in bevindelijke kring in het algemeen niet hoog aangeschreven. In sommige kerken kan (kon?) alleen al het bezit van een televisietoestel een reden zijn voor ambtelijk vermaan. Op ethisch vlak onderscheiden bevindelijke kerken zich juist daarin sterk van gereformeerde kerken dat ze hun leden vaak tot in detail voorschrijven hoe ze zich hebben te gedragen. Dan gaat het om allerlei zaken waarover je aan de bijbel geen directe voorschriften kunt ontlenen. Dat is nooit een verhindering geweest zulke voorschriften of gedragslijnen van een Schriftuurlijk gezag te voorzien. Het kan ook moeilijk ontkend worden dat voorgangers een belangrijke positie in bevindelijke kerken innemen en vaak groot gezag genieten. Daarin lijken ze soms op de geestelijken in de rooms-katholieke kerk van vóór de culturele revolutie van de jaren ’60 van de vorige eeuw. Dat juist zij door genoemde politici worden aangesproken is dus niet zo vreemd.

In zijn column in het Nederlands Dagblad van 12 juli j.l. analyseert Bart Jan Spruyt de positiekeuze van Refo’s – een term die hij tegen wil en dank gebruikt – als een verzet tegen de moderne tijd en de daarbij behorende mentaliteit, die gekenmerkt wordt door de notie van beheersbaarheid, die geen afhankelijkheid van God erkent. Volgens hem is dat verzet uiteindelijk doorslaggevend en worden bijbelteksten daar vervolgens ondergeschoven. Of Spruyts analyse juist is kan ik niet beoordelen. Een zekere mate van plausibiliteit kun je haar niet ontzeggen. Als hij gelijk heeft, wordt de nadruk op de eigen verantwoordelijkheid van ouders ten aanzien van het al dan niet laten vaccineren van hun kinderen des te merkwaardiger. Want als de keuze tegen vaccinatie tot het verzet tegen de geest van de revolutie behoort, hoe kunnen ouders het dan verantwoorden dat ze uiteindelijk toch tot vaccinatie besluiten? Waarom zou dat uiteindelijk wel aanvaardbaar zijn en het afwijken van de in bevindelijke kringen gebruikelijke kledinggewoonten of het aanvaarden van de moderne media niet?

De vraag waar de eigen verantwoordelijkheid ophoudt en de gemeenschap in beeld komt en een meebeslissingsrecht heeft, is niet eenvoudig te beantwoorden. De geschiedenis van de christelijke kerk laat op dit punt sterke verschuivingen zien. Tot enkele decennia geleden bestond in veel christelijke kerken een grote mate van consensus over de vraag welke gedragingen wel en welke niet bij een christelijk leven pasten. Die consensus is grotendeels verdwenen. Ook in gereformeerde kerken wordt de eigen verantwoordelijkheid sterk beklemtoond. Maar de praktijk van het leven van christenen laat zien dat hier iets wringt. De notie van de eigen verantwoordelijkheid wordt maar al te vaak gebruikt als argument om helemaal zelf – zonder inmenging van de kerkelijke gemeenschap – te bepalen wat wel en wat niet goed is. Zoals ik al eens in een eerdere bijdrage heb geschreven bestaat er een groeiende aarzeling onder christenen – en zelfs leden van één gemeente – elkaar op de gemaakte keuzen aan te spreken.

Een eenzijdige nadruk op de eigen verantwoordelijkheid zet het leven van de gemeente onder druk. Het zaait ook twijfel aan de relatie tussen de Schrift en het dagelijks leven. Wanneer mensen die allemaal zeggen zich door de Schrift te willen laten leiden, tot soms fundamenteel tegengestelde keuzen komen, wat zegt dat dan over de duidelijkheid van de Schrift en haar relevantie voor het moderne leven?

De vraag waar de eigen verantwoordelijkheid op haar grenzen stuit en de gemeenschap haar normatief gewicht in de schaal gaat leggen is van een dusdanig belang dat ze de discussie over de vaccinatie van kinderen in bevindelijk-gereformeerde kring verre overstijgt.