Verbod zonder fundament

Op 18 april j.l. sprak de Hoge Raad uit dat de vereniging Martijn moet worden ontbonden (*). Deze vereniging draagt het standpunt uit dat sexueel contact tussen meerder- en minderjarigen moet worden gelegaliseerd. In 2012 was door de rechtbank in Assen al uitgesproken dat de vereniging ontbonden moest worden. Nadat deze in beroep was gegaan, vernietigde het gerechtshof in Leeuwarden de uitspraak. Ook tegen het oordeel van de Hoge Raad kan de vereniging in beroep gaan en wel bij het Europese Hof, maar volgens haar advocaat maakt dat geen reële kans op succes. Daarmee is dan het doek gevallen over een vereniging die veel weerstand en weerzin opriep.

De uitspraak leidde tot een discussie over de vraag of de Nederlandse samenleving met dit verbod op de goede weg is. Het komt uiterst zelden voor dat een organisatie wordt verboden. Het recht van vereniging behoort tot de fundamenten van de democratische rechtsstaat. Wanneer eenmaal een organisatie wordt verboden omdat zij opvattingen huldigt en uitdraagt die als onaanvaardbaar worden beschouwd, waar ligt dan de grens? Opent dat niet de deur naar het verbieden van organisaties wier opvattingen de – politieke of maatschappelijke – meerderheid als onaanvaardbaar aanmerkt?

Een tweede aspect dat in dit verband naar voren wordt gebracht is de vraag naar de effectiviteit van een verbod. De vereniging is ontbonden, maar welk probleem is of wordt daarmee eigenlijk opgelost? Het is tegenwoordig echt niet noodzakelijk een vereniging op te richten en die te laten registreren om als gelijkgezinden contact te onderhouden en meningen en adviezen uit te wisselen. Het ligt voor de hand dat opvattingen die tot voor kort via de website van de vereniging werden uitgedragen, nu langs andere kanalen worden verspreid. De vraag kan gesteld worden of dat een vooruitgang is.

Er is nog een derde punt: een onderdeel van de motivatie voor de uitspraak van de Hoge Raad is dat “de vereniging de gevaren van seksueel contact met jonge kinderen bagatelliseert en dergelijke contacten verheerlijkt en propageert”. Hij is van mening “dat deze werkzaamheid een daadwerkelijke en ernstige aantasting is van het wezenlijke beginsel dat de lichamelijke en seksuele integriteit van het kind dient te worden beschermd.” Daartegen kan worden aangevoerd dat sexueel misbruik van kinderen voor een veel groter deel plaatsvindt in de vertrouwde omgeving van gezin, familie en vriendenkring en in sociale verbanden als verenigingen dan door mensen die zich als pedosexueel manifesteren. Een verbod van een vereniging als Martijn brengt daar geen verandering in.

In de politiek waren het vooral ChristenUnie en CDA die pleitten voor een verbod van de vereniging. Daartoe bereidden ze een initiatiefwetsvoorstel voor, dat nu uiteraard overbodig geworden is. Dat is in zoverre jammer dat nu niet duidelijk is hoe de initiatiefnemers een wettelijk verbod zouden hebben willen beargumenteren. Want dat lijkt me het kernpunt in de discussie over de vraag of de vereniging al dan niet terecht is ontbonden.

Over de juridische argumenten voor en tegen zal ik me hier niet uitlaten. Ik ben geen jurist en bovendien valt dit aspect buiten de kaders van dit weblog. Mij interesseert vooral de argumentatie die de Hoge Raad hanteert. Mijn aandacht blijft haken bij deze zinsnede: “Seksueel contact van volwassenen met jonge kinderen is naar de in Nederland levende maatschappelijke opvattingen een daadwerkelijke en ernstige aantasting van de lichamelijke en seksuele integriteit van het kind, waardoor het kind grote en blijvende psychische schade kan oplopen. (…) Deze maatschappelijke opvattingen worden ook buiten Nederland breed gedragen, en Nederland heeft zich internationaal verplicht in dat verband maatregelen te nemen.”

Dat laatste is een juridisch argument en zou wellicht van doorslaggevend belang kunnen zijn. Een land gaat door zijn handtekening onder internationale verdragen verplichtingen aan die hij niet zomaar naast zich neer kan leggen, wanneer die hem een keer niet goed uitkomen. Dat geldt voor de behandeling van asielzoekers en illegalen evenzeer als voor de bescherming van minderjarigen. Maar het is wel wat mager als dat de enige motivatie is. Een uitspraak die uitsluitend gebaseerd is op juridische verplichtingen zal in het maatschappelijk debat geen groot gewicht hebben. Bij diegenen die sceptisch of zelfs afwijzend staan tegenover internationale verplichtende afspraken zal zo’n motivatie in onvruchtbare aarde vallen. Maar daarnaast ontaardt een discussie over de desbetreffende uitspraak tot een debat tussen doven wanneer tegenover ethische argumenten niet meer dan juridische worden geplaatst.

Nu zou men kunnen beweren dat juridische uitspraken van een principieel andere orde zijn dan ethische. Kan een rechter een moreel oordeel vellen dat verder gaat dan of niet strikt gebaseerd is op juridische documenten, zoals wetten, verdragen en eerdere rechterlijke uitspraken? Dat kan niet alleen, het is zelfs onvermijdelijk. Het gebeurt dus ook regelmatig. Juridische documenten zoals hierboven bedoeld dekken nooit de hele werkelijkheid. Wetten moeten worden toegepast. Dat gebeurt door de rechter, maar die heeft de nodige ruimte om allerlei aspecten te laten meewegen. Die zijn lang niet altijd van juridische aard. Een rechter kan besluiten iemand die de wet heeft overtreden, te ontslaan van rechtsvervolging omdat hij, bijvoorbeeld, door het openbaar maken van documenten ernstige misstanden aan het licht heeft gebracht. Hij kan ook een extra zware straf opleggen vanwege de maatschappelijke implicaties van een bepaalde wetsovertreding. In het proces dat uiteindelijk resulteert in een uitspraak spelen ook de ethische opvattingen van de rechter een rol. Bovendien zijn uiteindelijk alle wetten het uitvloeisel van bepaalde ethische opvattingen, ook al worden die niet altijd expliciet gemaakt.

Maar juist wanneer een rechter besluit een uitzondering te maken op wat als één van de pijlers van de democratische rechtsorde geldt, zou een helder ethisch oordeel van groot gewicht kunnen zijn. Daarmee zou de maatschappelijke discussie die daarvan ongetwijfeld – en terecht – het gevolg is, aan diepgang winnen. Juist een zaak als de onderhavige zou geen speelbal van het populisme moeten zijn.

Helaas lijkt de motivatie van de Hoge Raad daaraan juist voeding te geven. Hij beroept zich immers op “de in Nederland levende maatschappelijke opvattingen”. Dat roept al direct de vraag op hoe men tot die vaststelling komt. Heeft een rechter het recht vast te stellen wat de maatschappelijke opvattingen – bedoeld is: die van de (overgrote) meerderheid – zijn? En hoe komt hij tot die vaststelling? Is die op een betrouwbare manier te meten? Gaat de rechter daarvoor wellicht bij Maurice de Hond te rade?

Maar het meest problematisch is dat het oordeel daarmee wordt gebaseerd op drijfzand. Want de maatschappelijk opvattingen ten aanzien van de onderhavige zaak kunnen ook weer veranderen. Dat blijkt al daaruit dat “de in Nederland levende maatschappelijke opvattingen” met betrekking tot dit onderwerp er zo’n veertig jaar geleden heel anders uitzagen. Daarmee wordt het oordeel over de door de vereniging Martijn uitgedragen opvattingen afhankelijk gemaakt van de waan van de dag. Het oordeel van de Hoge Raad mist een vast fundament.

Juist daarom is dit een niet onbedenkelijke uitspraak. Want als het verbod van een organisatie afhankelijk wordt van de – naar hun aard wispelturige – maatschappelijke opvattingen, is er geen enkele garantie dat een vergelijkbaar verbod niet andere organisaties zou kunnen treffen. Waarom zou men de SGP niet verbieden, gezien haar opvattingen ten aanzien van de rol van de vrouw in politiek en maatschappij? Moet men islamitische organisaties en christelijke kerken niet verbieden, gezien hun opvattingen over – bijvoorbeeld – homosexualiteit? Zulke overwegingen zouden ChristenUnie en CDA wel in hun overwegingen hebben mogen betrekken, toen ze besloten een initiatiefwetsvoorstel te gaan formuleren. Wellicht hebben ze deze aspecten wel overwogen, maar kennelijk hebben die hen niet op andere gedachten gebracht.

Enige inconsequentie is vooral de ChristenUnie in dezen niet te ontzeggen. Want wanneer een vereniging als Martijn zou moeten worden ontbonden vanwege de bedreiging van het welzijn van kinderen, waarom stelt ze dan niet ook voor organisaties die een liberale abortuspraktijk propageren, te ontbinden? Uiteindelijk zijn ongeboren kinderen nog kwetsbaarder dan de kinderen waarop Martijn zijn belangstelling richt.

Er zijn in Nederland en in de internationale samenleving tal van organisaties die opvattingen propageren die als schadelijk voor (groepen van) mensen en als weerzinwekkend kunnen en moeten worden aangemerkt. Het is begrijpelijk dat wordt aangedrongen op het verbieden van zulke organisaties. Er zijn echter goede redenen daaraan geen gevolg te geven. We kennen die praktijk vooral uit Duitsland: neonazistische partijen en organisaties zijn daar verboden, wat gezien de geschiedenis begrijpelijk is. De effectiviteit van zo’n verbod is twijfelachtig: de aantrekkingskracht van het daarbij behorende gedachtengoed is daardoor niet verminderd.

Het belangrijkste bezwaar is echter van principiële aard. Wanneer een maatschappij haar morele kompas kwijt is mist elk verbod per definitie zijn fundament. En dan wordt één van de wezenlijke bestanddelen van de rechtsstaat een speelbal van het gesundes Volksempfinden. Dat is een weinig aantrekkelijk perspectief.

(*) De tekst van de uitspraak is hier te vinden.