Een kerk zoals mij bevalt

Elk jaar doen – meestal ergens in het (late) voorjaar maar soms ook op een ander tijdstip – in allerlei kerken jonge mensen belijdenis van hun geloof. Dat is – ondanks de ontkerkelijking – zo gewoon dat het de krant niet haalt. Als dat wel het geval is gaat het om iets bijzonders. Dat verklaart een bericht in het Nederlands Dagblad van 26 augustus. Onder de kop “Belijdenis doen in een Zwolse tuin” werd gemeld dat in de Gereformeerde Kerk (vrijgemaakt) van Zwolle-West een aantal jongeren hun geloof zouden belijden, niet in een reguliere kerkdienst, maar “in de ruime tuin van een gemeentelid, op de weg van Zwolle naar Kampen.” We lezen verder: “De groep jongens trekt sinds de middelbare schooltijd met elkaar op. Een van hen deed vorig jaar belijdenis. Zij komen al vijf jaar lang samen in een huiskamergroep, maar voelen er weinig voor om in een officiële kerkdienst voor hun geloof uit te komen, vertelt dominee Hans Slotman. Met een collega leidt hij een gemeente van 1850 leden, van wie meer dan de helft jonger dan 25 jaar is. ‘Deze jongens ervaren de gemeente anders dan de meeste vrijgemaakten van huis uit gewend zijn. Ze staan veel losser tegenover de kerk. Ze kijken eerder functioneel naar een gemeente, dan dat ze er lief en leed delen.'”

Volgens ds. Slotman moet de zaak “niet te groot worden gemaakt”. Maar daar dachten verschillende scribenten toch anders over. Er werd op diverse fora en ook in het Nederlands Dagblad in positieve en in kritische zin op gereageerd. Opvallend is dat Slotman erkent dat de cultuur van onze tijd hier een belangrijke rol speelt. “We leven in het tijdperk van authenticiteit. Het individu staat steeds meer voorop. Hij zoekt wat bij hem past. Ik denk dat wij als kerken niet aan deze culturele verandering kunnen voorbijgaan.” Op de vraag of je als kerk daarin moet meegaan komt geen echt antwoord en zeker geen principieel gefundeerd antwoord. “Slotman begrijpt dat de stap van de jongens als vrijblijvend gezien kan worden. Toch: wat is het alternatief? ‘Als je als kerk niet meebeweegt met deze jongeren, verdwijnen ze uit beeld. Het is onze poging om hen vast te houden. Ik zie voor mijn ogen jongeren die geen belijdenis willen doen, afdrijven van de kerk en op termijn ook van het geloof.'”

De vraag dringt zich op of daarmee niet uit het zicht verdwijnt wat belijdenis doen precies betekent. Daarop wijst ds. Ferdinand Bijzet in een ingezonden brief. Door de openbare geloofsbelijdenis krijg je toegang tot het avondmaal. Dat is bij uitstek de gelegenheid waar de gemeenschap van de heiligen tot uitdrukking komt. Hij wijst op de consequentie van de gekozen setting voor de geloofsbelijdenis: “Ligt het niet in de lijn van hun vorm van belijdenis doen, dat deze jongeren voortaan ook het liefst alleen samen met de mensen die hun het meest dierbaar zijn, het avondmaal willen vieren?” Hij relativeert ook het ‘moderne’ van de beschreven mentaliteit: “[Is] dit echt een ontwikkeling van de laatste tijd? Of is het individualisme in elke mens al zo oud als de zondeval? Een kwaad, waarmee God ons in de kerk juist radicaal leert breken?”

Een opiniërend artikel van ND-redacteur Gerald Bruins laat mijns inziens haarscherp zien wat de ontwikkelingen in ‘rechtzinnig’ kerkelijk Nederland zijn waarmee we in toenemende mate geconfronteerd worden.
Dat is vooral een vrijwel kritiekloos accepteren van wat nu eenmaal de cultuur van onze tijd is. Ook als men daartegen misschien bezwaar heeft, ziet men eigenlijk geen mogelijkheden daar ‘nee’ tegen te zeggen. “Een sleutelvraag in deze kwestie: Wat versta je onder ‘gemeente’? Het is niet zo dat daarvan pas sprake is als er een dienst wordt belegd waarbij iedereen de kans krijgt te komen. Het is voldoende als er vertegenwoordigers van de kerk aanwezig zijn, zoals bij een begrafenis of een trouwerij. Bovendien past deze aangepaste vorm beter bij onze tijd. De belijdenis van de jongens is namelijk geen geïsoleerde gebeurtenis. In hun stap komen minstens twee ontwikkelingen samen die breed leven in onze cultuur, ook in de kerken: individualisering en deinstitutionalisering. Terecht stelde dominee Hans Slotman van ‘Zwolle-West’, naar de filosoof Charles Taylor, dat we leven in het tijdperk van authenticiteit. Het individu staat voorop. Vertaald naar de kerkelijke praktijk: hij kiest wat hij gelooft en met wie hij dat geloof deelt.”

Individualisering en deinstitutionalisering zijn hier sleutelwoorden. Het eerste betekent dat het individu centraal staat. Dat blijkt ook uit de reactie van twee jongeren die in het eerste bericht geïnterviewd werden. Eén van hen zegt: “Ik heb er geen behoefte aan voorin de kerk mijn geloof te belijden.” De tweede merkt op dat als hij zich gaat settelen hij wel een gemeente wil kiezen: “Dat wordt wel een kerk die bij mij past; dat kan een vrijgemaakte zijn, maar dat hoeft niet”. Op geen enkele manier blijkt dat door ds. Slotman tegenspel geboden wordt tegen de mentaliteit die hieruit spreekt. Het typerende van de kerk is dat die een schepping van God is en dat Hij mensen kiest die elkaar misschien helemaal niet liggen. In de mentaliteit die nu overheerst en waarbij kerken zich in toenemende mate neerleggen komt de kerk niet meer van boven maar van beneden. Wat en waar de kerk is, dat bepalen we zelf. Daarbij ziet men er geen been in zich van vroomklinkende redeneringen te bedienen zoals in deze ingezonden brief: “Denkt u echt dat onze almachtige God, die ons verstand te boven gaat, zich druk maakt over bij welk kerkgenootschap zij horen of waar de belijdenis plaatsvindt? Ik denk van niet; ik denk dat er in de hemel een enorm feest losbarst bij elk jawoord dat gegeven wordt.” De redenering is gebaseerd op wat “ik denk”; de bijbel blijft dicht. Het is de gebruikelijke redeneertrant die vaak wordt gevolgd wanneer een bijbels voorschrift wordt ontkracht: ik kan me niet voorstellen dat God wil of van ons vraagt, enzovoort.

Deinstitutionalisering – devaluatie van het belang van organisaties – is onlosmakelijk met het individualisme verbonden. Want wanneer men deel uitmaakt van een organisatie wordt de individuele vrijheid onvermijdelijk ingeperkt. Dat geldt voor een bedrijf maar ook voor een politieke partij en zeker voor de kerk. Maar juist daarom brengt God zijn kinderen bijeen in de kerk. Hij wil niet dat we maar wat gaan freewheelen en zelf kiezen wat we geloven en met wie we dat geloof delen, zoals Charles Taylor dat formuleert. Er worden in de berichten over deze kwestie mooie woorden gesproken en geschreven over het verlangen Jezus te volgen. Maar het getuigt van weinig zelfkennis wanneer gelovigen denken dat ze zelf wel kunnen bepalen hoe ze Hem willen volgen. Niet voor niets heeft Jezus ons zelf aanwijzingen gegeven, bijvoorbeeld in het Onze Vader. De tweede bede luidt: “Uw koninkrijk kome”. Dat legt de Heidelbergse Catechismus – in overeenstemming met de Schrift – zo uit: “Regeer ons zo door uw Woord en Geest, dat wij ons steeds meer aan U onderwerpen”. En daarop volgt dan onmiddellijk: “Bewaar en vermeerder uw kerk.” (Zondag 48) Die lijn wordt in de derde bede doorgetrokken: “Uw wil geschiede, gelijk in de hemel alzo ook op de aarde”. Zondag 49 van diezelfde Catechismus geeft als verklaring: “Geef dat wij en alle mensen onze eigen wil verloochenen en uw wil, die alleen goed is, zonder enig tegenspreken gehoorzaam zijn …”. Dit staat haaks op wat kenmerkend is voor onze cultuur. En wanneer de Schrift en de cultuur botsen, zal toch de laatste moeten wijken.

Een kerk zoals mij bevalt – die is op zand gebouwd. Dat is geen blijvertje.